MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của đề tài
Khởi tố vụ án hình sự và khởi tố bị can là những hoạt động tố tụng để điều tra vụ án hình sự do các cơ quan và cá nhân có thẩm quyền tiến hành theo quy định của pháp luật. Đối với việc khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn mở đầu quá trình tố tụng hình sự, trong đó các cơ quan có thẩm quyền xác định có hay không có căn cứ để ra quyết định khởi tố vụ án hình sự hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên trong quá trình giải quyết vụ án hình sư, nhiệm vụ của khởi tố vụ án hình sự là xác định dấu hiệu tội phạm trong một sự việc đã xảy ra để quyết định việc khởi tố vụ án hình sự. Do tình hình tội phạm và yêu cầu nhiệm vụ của việc giải quyết vụ án hình sự pháp luật tố tụng hình sự đã có nhiều quy định nhằm tăng nâng cao hiệu quả của hoạt động tư pháp nói chung và giai đoạn khởi tố vụ án hình sự nói riêng. Pháp luật tố tụng hình sự đã quy định thẩm quyền thực hiện hoạt động khởi tố vụ án hình sự cho nhiều cơ quan nhà nước trong đó có cơ quan chuyên trách và những cơ quan nhà nước khác. Việc pháp luật giao cho nhiều cơ quan được quyền khởi tố vụ án hình sự xuất phát từ nhiệm vụ và yêu cầu của giai đoạn này là cơ quan có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự có nhiệm vụ phải xác định có hay không có dấu hiệu tội phạm để quyết định khởi tố vụ án hình sự hay không khởi tố vụ án hình sự. Quyết định khởi tố vụ án hình sự chỉ là cơ sở pháp lý cho việc giải quyết vụ án hình sự, là cơ sở pháp lý để xác định sự việc đã xảy ra là vụ án hình sự và ghi nhận những thông tin ban đầu về tội phạm phát hiện do tin báo hoặc tố giác; Giai đoạn KTVA là giai đoạn mở đầu của quá trình TTHS nên dấu hiệu tội phạm trong giai đoạn này mới chỉ sơ bộ xác định về tội phạm chứ chưa kết luận một các chắc chắn có tính chất khẳng định về tội phạm và người phạm tội.
Mặt khác, việc mở rộng thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự như quy định của pháp luật hiện hành nhằm xác định trách nhiệm của các cơ quan nhà nước trong công tác đấu tranh chống tội phạm, hỗ trợ cho các cơ quan chuyên trách trong phát hiện và xử lý tội phạm. Vì vậy, hiện pháp luật tố tụng có quy định ngoài các cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm khởi tố vụ án hình sự như Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án thì còn các cơ quan khác được giao một số hoạt động điều tra khác có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự.
Tuy nhiên, qua nghiên cứu lý luận mối quan hệ phối hộp và chức năng của hệ thống tổ chức Cơ quan điều tra các cơ quan được giao thẩm quyền khởi tố vụ án và khởi tố bị an trong vụ án hình sự và thực tế áp dụng pháp luật tố tụng hình sự trong giải quyết vụ án hình sự ở giai đoạn khởi tố cho thấy có nhiều vấn đề bất cấp và hiệu quả của hoạt động này chưa cao. Đặc biệt vai trò của các cơ quan được giao một số hoạt động điều tra tra trong thực hiện chức năng khởi tố vụ án hình sự. Theo báo cáo đánh giá của các chuyên gia.
Về việc khởi tố bị can là việc cơ quan có thẩm quyền quyết định khởi tố về hình sự một người đã thực hiện hành vi phạm tội là cơ sở pháp lý mở đầu việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với họ. Là cơ sở pháp lý cho các hoạt động điều tra và xử lý đối với người phạm tội theo đúng quy định của pháp luật. Vì vậy, Bộ luật Tố tụng hình sự quy định chỉ khi có đủ căn cứ để xác định một người đã thực hiện hành vi phạm tội thì Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can. Tức là phải có các tài liệu chứng cứ để khẳng định rằng một người đã thực hiện hành vi có đủ yếu tố cấu thành một tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự thì mới được tiến hành khởi tố hình sự đối với người đó. Quy định như vậy là nhằm đảm bảo yêu cầu thận trọng trong việc xem xét quy kết trách nhiệm hình sự đối với một con người cụ thể tránh tình trạng oan sai, xâm phạm các quyền công dân. Do vậy, pháp luật hiện chỉ quy định một số cơ quan thông qua một số người có thẩm quyền nhất định mới được quyền ra quyết định khởi tố bị can, như: Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Viện trưởng Viện kiểm sát, Thủ trưởng đơn vị Bộ đội Biên phòng, cơ quan Hải quan, cơ quan Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát biển đối với tội phạm ít nghiêm trọng trong trường hợp phạm tội quả tang, chứng cứ và lai lịch người